مفتاح الکرامه (کتاب)
کتاب «مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة» تألیف سید محمدجواد عاملی (م، ۱۲۲۶ ق)، از بهترین شروح «قواعد الأحکام» اثر علامه حلى (م، ۷۲۶ ق) است. در این کتاب اقوال و نظریات فقهاى شیعه در برخی ابواب فقهی گردآورى شده است. مؤلف، «مفتاح الکرامة» را به درخواست استادش شیخ جعفر کاشف الغطاء (م، ۱۲۲۸ ق) نوشته و حدود سى سال (از ۱۱۹۷ ق تا ۱۲۲۶ ق) تألیف آن طول کشیده است.
| نویسنده | سید محمدجواد عاملی |
| موضوع | فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱۱ |
|
| |
مؤلف
سید جواد حسینی عاملی (۱۲۲۶-۱۱۶۰ ق)، از فقهای نامدار شیعه در قرن سیزدهم هجری و از شاگردان علامه بحرالعلوم، وحید بهبهانی و شیخ جعفر کاشف الغطاء بود. وی با فرقه های انحرافی به مبارزه پرداخت.
علاوه بر «مفتاح الکرامه»، از آثار مهم او، حاشیه بر تهذیب الوصول علامه حلی، حاشیه بر روضه شهید ثانی و حاشیه بر مدارک الاحکام می باشد.
شیخ محمدحسن نجفی صاحب «جواهرالکلام» و سید صدرالدین عاملی، از شاگردان بزرگ او به شمار می روند.
محتوای کتاب
کتاب مفتاح الکرامة یازده جلد است که ده جلد آن شرح «قواعد» علامه است و یک جلد آن شرح قسمتى از کتاب قصاص از کشف اللثام تألیف فاضل هندى (م، ۱۱۳۷ ق) مى‌باشد که به صورت غیر مستقیم شرح قواعد علامه نیز مى‌باشد.
کتاب مفتاح الکرامة شرح کامل قواعد علامه نیست و بسیارى از قسمت‌هاى آن ناقص مى‌باشد. از قسمت عبادات فقط کتاب‌هاى طهارت، صلاة و قسمتى از زکات شرح داده شده است و بقیۀ کتاب‌هاى آن یعنى خمس، حج، صوم، جهاد، امر به معروف و نهى از منکر وجود ندارند.
نکتۀ قابل ذکر این که کتاب صلاة مسافر تألیف سید بحرالعلوم در صفحات ۵۰۱ تا ۵۴۳ جلد ۳ آورده شده است.
از قسمت معاملات، کتاب‌هاى متاجر، دَین و توابع آن (رهن، حجر، ضمان، صلح)، امانات و توابع آن (لقطه و جعاله)، غصب و توابع آن (شفعه، احیاء موات)، اجاره و توابع آن (مزارعه، مساقات، شرکت، قراض، وکالت، وقوف و عطایا، وصایا و نکاح) آورده شده است. در این قسمت کتاب سبق و رمایه و قسمتى از کتاب وصایا شرح نشده است.
از قسمت ایقاعات، کتاب‌هاى فراق (طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان)، عتق و توابع آن (تدبیر، کتابة، استیلاء)، ایمان و توابع آن (نذر، کفارات) آورده شده است.
از قسمت احکام، کتاب‌هاى فرائض یا مواریث، قسمتى از کتاب قضاء و قسمتى از کتاب دیات تا اواسط مقصد پنجم که دیۀ جنین است و حاشیه بر قصاص کشف اللثام مطرح شده است. کتاب‌هاى صید و ذبائح، اطعمه و اشربه، شهادات، حدود و قسمت‌هایى از کتاب جنایت شرح نشده است.
بطور خلاصه مطالب موجود در کتاب‌ها عبارتند از:
- جلد اول، کتاب طهارت،
- جلد دوم و سوم کتاب صلاة و قسمتى از زکات،
- جلد چهارم، کتاب متاجر،
- جلد پنجم کتاب دین و توابع آن،
- جلد ششم کتاب‌هاى امانات و توابع آن و غصب و شفعه،
- جلد هفتم، احیاء موات و توابع آن،
- جلد هشتم، فرائض یا مواریث،
- جلد نهم، کتاب‌هاى وقوف و صدقات، اقرار و قسمتى از وصایا،
- جلد دهم، کتاب‌هاى قضاء و قسمتى از دیات،
- جلد یازدهم، حاشیه بر کتاب قصاص از «کشف اللثام» فاضل هندى.
در نسخه‌هاى خطى جلد هشتم مفتاح الکرامة به نقل از مؤلف، اسامى افرادى که با رمز و کنایه ذکر شده‌اند نقل شده است، مانند: السید حمزة - ابن زهرة، الکاتب - ابن الجنید، العجلی - ابن إدریس، الأستاذ الشریف - السید محمدمهدى طباطبایى، شیخنا - الشیخ جعفر کاشف الغطاء.
ویژگى‌های کتاب
- از ویژگى‌هاى مهم کتاب مفتاح الکرامه، استقراء تام در اقوال و نظریات فقها و مراجعۀ مستقیم به کتاب‌هاى آنان مى‌باشد، مؤلف داراى کتابخانه‌اى بوده است که تمام کتاب‌هاى فقهى مورد نیازش در اختیار او بوده است و بنابراین به کمتر کتابى به صورت نقل قول اشاره دارد.
- از دیگر ویژگى‌هاى کتاب، احترام مؤلف به اساتید بزرگوارش مى‌باشد. صاحب أعیان الشیعة در این رابطه مى‌گوید: «أما تعظیمه لأهل العلم و لا سیما مشایخه فلم یعهد مثله من غیره قدیما و حدیثا کما یظهر من دیباجات کتبه و قال بعض العلماء ما رأیت مصنفا کصاحب مفتاح الکرامة فإنه و إن نسب جمیع ما حققه من مصنفاته إلى مشایخه هضما لنفسه و قال فی خطبة بعض مصنفاته: ما کان فیها من تحقیق سمین فهو للأستاد و ما کان فیه من غش فهو لی، و هذا ما رأیته من غیر المصنفین».
- مؤلف در نگارش این کتاب به تلاشى شبانه روزى دست زده است بطورى که بسیارى از کتاب‌ها را در نیمه‌هاى شب یا نزدیک فجر به پایان رسانیده است. به عنوان مثال کتاب طهارت را در ربع آخر شب و کتاب دَین را ساعتى قبل از اذان صبح، جلد هفتم (احیاء موات و توابع آن) را بعد از نیمه‌شب نهم ماه مبارک رمضان، کتاب شفعه و اقرار را در شبهای قدر و شب عید فطر به پایان رسانیده است.
- مؤلف در سال‌هاى ۱۲۲۱ق تا ۱۲۲۶ق در حالى که شهر نجف و کربلا و حلّه به محاصره وهابى‌ها و آل سعود درآمده بود، به تألیف جلدهاى ششم و هفتم و هشتم مفتاح الکرامة پرداخته است. در واقع اواخر این کتاب‌ها تاریخچه‌اى از زمان و رویدادهاى آن را در بردارد و اوضاع آن زمان در آنها حکایت شده است.
- از دیگر ویژگى‌هاى کتاب، قلم روان و تسلط مؤلف به لغات و ادبیات عرب و سرودن شعرهاى عربى است که متن کتاب شاهد بر این مدعى است.
- در پایان بعضى از مجلدها نصایح وى به طالبین علم و معرفت دیده مى‌شود که آنها را تشویق به فراگیرى فقه و علوم دینى نموده است. در آخر جلد نهم (کتاب اقرار) این گونه مى‌خوانیم: «و أوصى إخوانی بالجد و الجهد و الاشتغال و تتبع الأخبار و الأقوال مع کمال الضبط و عدم التعویل على الانفال و بالاشتغال فی اللیل و النهار و أن لا یغادر من أوقاتهم فی غیر تحصیل و بالزهد فی هذه الدنیا فإن المیل إلیها آفة التحصیل».
مفتاح از نظر عالمان
- أعیان الشیعة: «... مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة و هو أکبر مصنفاته و أشهرها و هو أعظم معین لتلمیذه على تصنیف الجواهر فهو فی بابه عدیم النظیر بین مصنفات أصحابنا....و قد حاز هذا الکتاب شهرة واسعة و استنسخت منه عدة نسخ فی حیاة مؤلّفه و بعد وفاته و تنافس أهل المکتبات فی اقتناعه و إیداعه مکتباتهم».
- الذریعة: «و هو کتاب جلیل و لنعم ما قیل فیه: "للّه آیة معجز ظهرت به * فعدت لکل کرامة مفتاحا". فالجواهر بمفتاح کرامته استخرجت و الهدایة بمصباح رعایته استضائت بل سائر الکتب المبسوطة فی الأحکام التقطت من أرقام صحائفه الکرام و للّه الحمد على طبعه و نشره فی هذه الأعوام بأحسن طبع فی طی عشر مجلدات ضخام».
- روضات الجنات: «و له أیضا من المصنفات المشهورة شرحه الضخم المبسوط على (قواعد) العلامّة و هو المسمّى ب «مفتاح الکرامة» فی نحو من ثمانیه و عشرین مجلدا کتابیا، و قیل غالب تفصیلات شرح تلمیذه الأخیر على (الشرائع) منه، و لم یر عین الزمان أبدا بمثله کتابا مستوفیا لأقوال الفقهاء، و مواقع الإجماعات، و موارد الاشتهادات، و أمثال ذلک من غیر خیانة فی شیء منها و لا اجتهاد له فی فهم ذلک کما هو عادة تلمیذه - شکرا للّه سعیه الجمیل - فی تسهیل الأمر بما لا مزید علیه لکل من یرید اجتهادا فی مسألة».
- کرام البررة: «و ترک آثارا جلیلة تدل على تحقیقه و تدقیقه و تبحره فی الفقه و الأصول و تتبعاته لأقوال الفقهاء من المتقدمین و المتأخرین و ما امتاز به من ضبط و اتقان مع جودة الخط و أهم آثاره و أشهرها «مفتاح الکرامة» فی شرح (قواعد العلامة) من خیرة أسفار و المتأخرین جمع أکثر أبواب الفقه بأسلوب جید و هو فی اثنین مجلدا ألّفه بأمر أستاذه کاشف الغطاء أیام اشتغاله علیه کما صرّح به فی أوّله».
پانویس
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل البیت ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
متن کتاب
مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة
| فقه | ||
| کلیات: | تاریخ فقه، ابواب فقه، احکام، اجتهاد، منابع اجتهاد در فقه شیعه، تقلید، اصول فقه، قواعد فقهی | |
| منابع: | عروة الوثقى، شرایع الاسلام، علل الشرائع، لمعه، جواهرالكلام، المكاسب المحرمه، مدارک الاحکام و ... | |
| ↓ رده ها ↓ | ||
| فقه: | فقیهان، منابع فقهی، اصطلاحات فقهی، آیات الاحکام، منابع اجتهاد در فقه شیعه، قواعد فقه | |
| اصول فقه: | اصول فقه، اصولیون، منابع اصول فقه، اصطلاحات اصول فقه | |
| احکام: | احکام، احکام عبادی، احکام اقتصادی، احکام خانواده، احکام روابط اجتماعی، احکام قضایی و جزایی، احکام اطعمه و اشربه، اصطلاحات احكام | |